Pazo Baión: Do onte ao mañá

Un home camiña só entre vetustas pedras, vides, árbores froiteiras e vexetación. Afastado do mundanal ruído, pode escoitar a sinfonía da natureza en todo o seu esplendor. Chega nítido ao seu oído o son da auga, fonte de vida. Pero tamén o que produce o vento ao arrolar as follas. Percorre un a un todos os recunchos dunha finca na que portentosos edificios de pedra fúndense con hectáreas de viñedos. Pode sentir o peso da Historia a cada paso que dá. Véñenlle á cabeza «recordos de pensadores e poetas que foran capaces de escoitar a linguaxe oculta»¹ de sitios como este: un pazo arroupado por unha leira chea de segredos.

O home non é un home calquera. É César Portela, un dos arquitectos que pensaron e proxectaron a Galicia moderna. O motivo polo que está nesta paraxe tan especial, tampouco o é. Condes de Albarei encomendoulle unha misión tan complexa como apaixonante: deseñar o proxecto de rehabilitación integral de Pazo Baión, para converter a esta propiedade centenaria nunha adega de vangarda e nun prestixioso espazo enoturístico. Corre o ano 2008 e Portela ten que trasladar á pedra e á terra a ambiciosa e ilusionante idea de Condes de Albarei: levar a Pazo Baión do onte ao mañá.

A aposta de Condes de Albarei: O futuro é dos valentes

A antiga Casa de Fontán é un recuncho histórico de Galicia. Unha propiedade que foi ilustre testemuña do paso do tempo e da transformación da sociedade e economía galegas. Os seus primeiros séculos de vida están vinculados á fidalguía. Importantes familias foron sucedéndose á fronte da propiedade, como ben ilustran os catro escudos heráldicos labrados na pedra do pazo.

Co declive dos fidalgos, a leira e as súas edificacións acabaron en mans dun visionario indiano, Adolfo Fojo, que á súa volta de América apostou por converter a Pazo Baión nunha poderosa explotación láctea. Coa súa morte, o proxecto esmoreció, primeiro, en mans dos seus herdeiros e, logo, nas de diferentes sociedades.

Así as cousas, cando no ano 2008, a adega Condes de Albarei fíxose coas rendas da propiedade, tiña #ante si un reto maiúsculo: devolverlle o lustre perdido e levar a Pazo Baión do onte ao mañá.

Desde o inicio, esta ardua tarefa concibiuse como un traballo coral. As 400 familias que forman parte de Condes de Albarei envorcáronse para que a rehabilitación de todos os espazos fose moi especial.

A idea non era, só, poñer en marcha unha explotación vitivinícola centrada na elaboración de albariños de pago; senón, tamén, recuperar unha contorna natural e arquitectónica única para o goce de todo aquel que se achegue á leira.

Hoxe, 14 anos despois, podemos testemuñar que a aposta por conducir a Pazo Baión do onte ao mañá foi todo un éxito. Pero para prognosticalo en 2008 facía falta ter visión e estar disposto a investir grandes doses de esforzo.

O proxecto de César Portela: Funcionalidade e estética para maridar usos

Volvamos xunto a César Portela. Atopámosnolo/Atopámonolo sentado baixo un naranjo, embelesado polo ruído da auga e polos recordos de pensadores pretéritos que, no seu día, tamén foron conquistados polo poder fascinador dos pazos. Grandes escritores que foron capaces de «transmitirnos esa profunda sensación de liberdade e de beleza» que emana de lugares máxicos como Pazo Baión.

Portela, Premio Nacional de Arquitectura no ano 1999, tivo claro, desde o principio, que debía encarar o traballo como un artesán que recupera e rehabilita o patrimonio, pero non renunciar a introducir innovacións que optimicen a funcionalidade dos espazos.

Partindo dese mantra, o proxecto de Portela fixo unha aposta clara pola integración. Dos espazos ligados á elaboración do viño, con aqueles destinados ao goce dos visitantes. Da natureza coas edificacións. Da funcionalidade, coa estética. Do patrimonio recuperado cos avances tecnolóxicos máis punteiros e as ideas arquitectónicas máis vangardistas. E do pasado co futuro. Portela e o seu equipo pensaron e empregaron a arquitectura para levar a Pazo Baión do onte ao mañá.

O resultado, salta á vista, é un lugar fascinante, que un podería pensar que é irreal senón experimentáseo a través de todos os seus sentidos. Unha propiedade galardoada co título de Mellor Recuncho Enoturístico de España no ano 2016 e que fixo as delicias dos miles de visitantes que se penetraron no seu interior para descubrir todos os seus segredos.

A arquitectura e a rehabilitación como ferramentas ao servizo da elaboración de viños laureados, a produtividade e a eficiencia económica, pero tamén da construción de experiencias indelebles para o goce e goce de persoas que percorren un recuncho histórico de Galicia como Pazo Baión.

O pazo: Abrir a casa señorial á súa contorna

A reforma da propiedade integrou os diferentes espazos que compoñen unha inmensa leira, logrando que dialogasen entre eles e dotándoos dun relato común. Ao atravesar o enreixado de Pazo Baión, é inevitable que a nosa atención céntrese nas esplendorosas torres que emerxen da antiga casa señorial. Aínda que o pazo non é a edificación máis grande da propiedade, a súa beleza é tal que se apodera da nosa vista.

As estancias que un día acolleron a fidalgos, agora conforman un bellísimo e confortable hotel.

Ademais de limpar e rehabilitar a pedra e os diferentes espazos do pazo, Portela expuxo a incorporación de fermosos elementos que modernizasen a edificación e, á súa vez, a abrisen ao exterior. Novas lámpadas, galerías, miradoiros e lucernarios transformaron para sempre o pazo, bañándoo coa luz exterior durante o día. E facéndoo brillar durante a noite, converténdoo nun esplendoroso vagalume de pedra.

Grazas a estes traballos, o pazo integrouse aínda máis con todo a contorna natural que o rodea. Tanto desde o exterior, como desde o interior. As esplendorosas galerías embeleceron ao máximo as estancias, converténdoas nun lugar idóneo para fotografar a preparación dos noivos dunha soberbia voda en Galicia. E os miradoiros permítennos gozar desde o interior dalgunhas das mellores vistas da leira en particular e de todo o val do Salnés en xeral.

Unha auténtica delicatessen visual, da que podemos gozar grazas á viaxe que realizou Pazo Baión desde o onte ao mañá.

Camiños, prazas e esculturas: Humanizar, potenciar e comunicar a finca

Como diciamos antes, un dos grandes obxectivos do proxecto foi integrar os múltiples recunchos que conforman a propiedade. Para iso, era fundamental mellorar a comunicación por toda a leira. Por iso é polo que se humanizasen espazos, trazásense e empedraran novas prazas e acondicionásense múltiples carreiros. De tal maneira que o visitante poida moverse como peixe na auga e percorrer cada palmo do terreo.

Ademais, establecéronse novos muros, estanques, mesas e bancos, para facilitar o goce de cada recuncho e a posibilidade de relaxarse en todos eles.

Se isto fose pouco, apostouse por embelecer a leira con fermosos xardíns e instalar esculturas que puxesen en valor as características e a historia da propiedade. Motivos artísticos que enriquecen un lugar de ilusión e que se funden na natureza para confeccionar espectaculares paisaxes, nos que relaxarse tomando un viño ou nos que celebrar a máis romántica voda en Galicia.

A adega: Do soño lácteo ao éxito dos albariños de pago

Se o pazo é o espazo máis icónico da propiedade, a adega é o auténtico centro neurálxico de Pazo Baión. A monumental vaquería levantada polo indiano Adolfo Fojo Silva a principios do S. XX, acolle agora as innovadoras instalacións da adega, desde a sala de depósitos ata a zona de embotellado. Pero tamén outras estancias como salas de reunións, unha tenda e unha cafetería.

De tal forma que esta soberbia edificación conxuga no seu interior a ourivaría ligada á elaboración de albariños de pago, coa aposta por abrir a leira a todas as persoas que desexan gozar da natureza, a historia e os mellores viños.

Rehabilitar a inmensa vaquería e construír nos seus interior espazos múltiples e, no caso das instalacións da adega, tan esixentes a nivel técnico e tecnolóxico foi un reto complexo e apaixonante. Desde o proxecto de Portela ata a súa execución, moitas persoas deron o mellor de si para combinar un escrupuloso respecto polo patrimonio, coa incorporación de instalacións modernas e altamente funcionais.

De entre todas as estancias da antiga vaquería, sobresae a sala de depósitos, pola inmensidade das súas dimensións e altura e polo impresionante que resulta ver enormes depósitos entre preciosos piares de pedra. Persoas e tecnoloxía ao servizo da recuperación da historia e a elaboración duns albariños feitos única e exclusivamente coa uva colleitada na leira.

A sala de catas: Desenterrar un tesouro

Aínda que tamén forma parte da antiga vaquería, quixemos reservarlle un lugar especial á sala de catas. Este sensacional espazo destaca, sobre todo, polos seus altísimos piares, que o dotan dunha elegancia e dunha grandiosidade que deixa aos visitantes coa boca aberta. De feito, o seu deseño aberto nos retrotrae a edificios moi importantes na nosa historia e cultura: as igrexas. De tal forma que nos atopamos ante unha auténtica catedral da degustación do viño.

Un espazo plenamente acondicionado para gozar da cata dos mellores albariños, deixarse arrolar polos seus aromas e paladear os seus sabores. Un lugar que, ata a reforma integral, era un tesouro literalmente enterrado.

Cando se puxo en marcha o proxecto, baleirouse a terra que cubría a estancia e liberáronse aos piares, deixándoos á vista e convertendo unha estancia abandonada, nun recuncho de ilusión.

No mundo hai moitas salas de catas, pero poucas coa historia e a beleza da de Pazo Baión. Unha estancia na que cada detalle está coidado ao milímetro e no que o patrimonio se ve potenciado por un mobiliario de deseño e unha iluminación cálida e agradable.

Mentres gozamos dunha copa de albariño, resulta sinxelo observar como Pazo Baión saltou do onte ao mañá, abríndose paso como un referente no ámbito do enoturismo.

O patio interior: Unha nova vida para o corazón da propiedade

Tamén forma parte da antiga vaquería o seu patio interior. O que outrora foi un foso no que se acumulaba o abono para lograr que os froitos da natureza florecesen fortes, agora é un patio dunha beleza arrebatadora.

O deseño de Portela traslada certas características dos tradicionais patios andaluces, á arquitectura e natureza galegas. Un lugar que conta cun pequeno estanque gobernado por unha fermosa escultura e preciosos elementos florais. Un recuncho de Pazo Baión que, ademais, é multifuncional.

Durante a vendima convértese no epicentro da actividade dos profesionais de Pazo Baión. O resto do ano, acolle eventos tan especiais como unha voda e serve de escenario perfecto para que os visitantes fagan un alto no camiño e gocen da arquitectura e a natureza cunha copa de viño na man.

A nave de eventos e o estanque: Somos auga

Se a vella vaquería acolle agora, entre outras cousas, as instalacións dedicadas á elaboración e almacenamento do viño, o que outrora foi a adega converteuse nunha espazosa e elegante nave para eventos.

Así, este espazo de deseño está pensado para potenciar a capacidade de Pazo Baión de abrirse ao exterior e acoller eventos de todo tipo.

Se isto fose pouco, nas súas inmediacións hai un fermoso estanque, a enésima demostración da importancia que ten a auga na leira, tanto polo rego de Baión, como pola mina onde nace a auga e o fermoso percorrido que fai esta.

Á fin e ao cabo, tanto as persoas como os viños estamos compostos, maioritariamente, por auga. Un lugar como Pazo Baión que celebra a importancia dunhas e outros, tiña que darlle protagonismo.

O pombal: O grandioso escóndese no interior

Cando un vai a Roma, a cantidade de monumentos que pode visitar resulta desorbitada. Algúns deles resultan impoñentes desde fóra, outros, en cambio, despregan todos os seus encantos unha vez que o visitante entra. É o caso do Panteón de Agripa. Por fóra non é o enclave máis fermoso de Roma, pero por dentro é sobrecogedor. A luz que cae desde o mismísimo ceo é moi impactante.

O mesmo sucede co pombal de Pazo Baión, unha construción centenaria que desde fóra móstrallenos coqueta, pero que no seu interior impáctanos grazas á luz que cae desde o seu tellado e ás súas espectaculares paredes, compostas por centos de celas que, no seu día, acollían aves.

Tras o respectuoso traballo de recuperación efectuado desde que Condes de Albarei pilota a leira, o pombal transformouse nunha sala de catas fermosísima. A cor dos nosos albariños de pago loce, mesmo, máis espectacular nesta contorna única. Rodeados polas súas pedras labradas hai séculos e cun refrescante albariño na man, podemos gozar do mellor do onte e en grao sumo emocionante do mañá.

O hórreo: Reconstruír o quebracabezas do tempo

Nos seus longos paseos pola leira, César Portela foi trazando unha cartografía precisa de todas as pezas do crebacabezas de Pazo Baión. Catalogou todos os seus elementos e imaxinou novos usos, sutís e eficaces formas de conservar o patrimonio insuflándole modernidade e innovación. De levalo do onte ao mañá.

Se houbo un elemento esquivo foi, desde logo, o hórreo. Poucas edificacións hai máis icónicas en Galicia que os hórreos. Con todo, a tarefa de rehabilitalos vólvese máis difícil se hai que rastrexar, en primeiro lugar, cada unha dos seus partes.

O hórreo de Pazo Baión non estaba unificado, senón que se había diseminado ao longo e ancho da leira. O proxecto de rehabilitación volveu xuntar cada un dos seus elementos, curou as feridas do tempo e resituó a esta marabillosa edificación tradicional nun enclave no que o hórreo puidese brillar en todo o seu esplendor.

Un hórreo diseminado na infinidade dunha leira. Un quebracabezas dentro dun crebacabezas. Unha sorte de matrioshka arquitectónica.

Pazo Baión: Unha idea global para unha experiencia total

Todos estes elementos e moitos outros, como o palmeral ou a fraga, e, por suposto, os viñedos e as zonas axardinadas compoñen un todo. Unha entidade que coñecemos como Pazo Baión, un lugar do mundo no que a natureza e a historia (con)fundense. Un recuncho histórico de Galicia no que podemos apreciar todo o que herdamos do pasado, pero tamén gozar de todas as funcionalidades do presente e apreciar as innovacións que nos levan cara ao futuro. Unha fábrica na que se elaboran miles de botellas de viño, que pode ser percorrida de punta a cabo e que está deseñada para ser tan eficiente como disfrutable.

Tanto Condes de Albarei como Portela apostaron, decididamente, por sacarlle o máximo partido a cada metro dunha propiedade inigualable. Por iso, combinar a modernización dos procesos de elaboración do viño, co respecto polo patrimonio e a creación de espazos para ser vividos, percorridos e gozados foi e segue sendo o leitmotiv do proxecto de Pazo Baión.

Todo iso, facilitou que a leira se haxa convertido nun referente do enoturismo nas Rías Baixas en particular e en todo o ámbito español en xeral. A través das súas paraxes e edificacións, unha persoa pode seguir todo o proceso de elaboración dos albariños de pago da adega. Desde a auga que rega a terra, ata a copa que rega a alma. Pasando polas vides, as uvas e o seu procesado. Unha experiencia total, que se ve magnificada polos relatos que nos contan as pedras de Pazo Baión e polo mimo polo detalle que se puxo no deseño de todas as estancias.

Viaxar do onte ao mañá

De todo o que fomos glosando neste artigo podemos extraer unha conclusión altamente certeira: Pazo Baión é inesgotable. César Portela, que pasou longas xornadas percorréndoo, emocionado e embelesado, recoñece que aínda a día de hoxe non foi capaz de ver a leira desde todas as súas perspectivas. Vaias as veces que vaias, xamais serás capaz de terminar de ver toda a finca. Sempre te atoparás cun detalle novo.

De feito, parte da fascinación que nos produce Pazo Baión vén dun feito ineludible: somos incapaces de capturar cos nosos ollos a totalidade das bellísimas vistas que nos ofrece. De cheirar co noso olfacto, todos e cada un dos aromas da súa esplendorosa natureza. De escoitar cos nosos oídos, todos os ruídos que producen os paxaros e as follas. De detectar cada centilitro de auga que se move pola leira. En definitiva, Pazo Baión é infinito.

¹ César Portela (2020). Viño, paisaxe e arquitectura. En Condes de Albarei: Pazo Baión, Mellor Recuncho Enoturístico de España 2016.